ارتباط متقابل فضاهای کاربردی و تحولات اقتصادی
اجتماعی همواره به شکلی است که هر گونه کاستی و نقصی که در یکی پدید آید. عوارض آن
در دیگری منعکس می شود هر یک از شهرها و سکونت گاه های قدیمی ما گنجینه فنی با
ارزشی به حساب می آید که نمایانگر روند
تاریخ حیات اجتماعی جاری در آن است. و هر یک از عناصر و فضاهای آن گویای بخشی از
ویژگی های اجتماعی، فرهنگی جامعه می باشد که با بررسی شناخت آن می توان به زوایا و
ابعاد غیرمدرن و ناشناخته ای از تاریخ اجتماعی این سرزمین پی برد، به عنوان مثال
با بررسی موقعیت و خصوصیات کمی و کیفی محله یک شهر و عناصر واقع در راستای آن می
توان به روند تاریخ اقتصادی اجتماعی شهر در گذشته پی برد. با نگاهی اجمالی به
ویژگی های شهرهای ایران می توان 6 دوره از شهرسازی و معماری را از هم متمایز نمود
که می توانند نمایانگر رشد و اندیشه ها و مبنای شهرنشینی و شهرسازی ایران در طول
تاریخ شهرهای ایران به شمار آید که عبارتند از :
1-شهرسازی
در دوره مادها
پیدایش
مادها و چگونگی استقرار آنها در فلات ایران از نکات پر ابهام تاریخ ایران است.
تیره
ای از نژاد آریایی ها که به ایران آمدند از همان آغاز کار با مشکلات گوناگون مواجه
گردیدند که مهمترین آنها مبارزه با بومی های محلی بوده است. پس از غلبه بر بومیان
محلی و استیلای کامل در هر محل و منطقه به ایجاد برج و باروها پرداختند. این برجها
و قلعه ها پس از چندی به دهات و شهرهایی مبدل گردید. آگاهی ما از سیمای شهرهای
مادی از اطلاعات کمی به دست آمده از منابع آشوری تجاوز نمی کند. ولی با توجه به
تصویری که کتاب ناحوم(آیه های 1.4.5.6) از سیمای شهر نینوا به دست داده و نظر به
اهمیت این شهر در تاثیرگذاری اجتماعی بر شهرسازی همسایگان و به استناد گفته های
گیرشمن مبنی بر شباهت اوضاع فلات ایران به وضع ظاهر آشوریان طی سالهای نخستین
هزاره اول پیش از میلاد می توان تا حدودی وضع شهرهای ماد را در ذهن مجسم ساخت. بر
این اساس شهرهای مادها برج و بارویی داشتند که کاخ و بناهای مسکونی داخل شهر را
محافظت می کرده و کوچه ها امکان حرکت ارابه ها و وسائل نقلیه آن زمان را ممکن می
ساختند. از تقاطع این معابر چهار راه ها بوجود می آمدند. البته تصویر دیگری از
شهرهای ماد را دیاکونوف در کتاب تاریخ ماد ارائه می دهد. دژهای مزبور ساختمانهای
محکمی بودند بر ارتفاعات و صخره های طبیعی و با گاهی بر خاکریزها و تپه های
مصنوعی. گرداگرد آنها لااقل یک دیوار و یا گاهی چندین دیوار (حصار) کشیده شده بود.
در طول حصار، برجهایی با فاصله های معین تعبیه شده بود و سربرجها و حصار برای
تیراندازی کمان کنگره دار بود.... غالباً درون دژ منزل حاکم و فرمانده را نیز با
برج و بارو مستحکم می کردند. این تجسم لااقل در مورد برج و باروی شهر با توجه به
اوضاع مشابه در شهرهای کیش سیم و خارخار(خلخال) می تواند به واقعیت نزدیک باشد،
ضمن آنکه سیمای به دست داده شده از شهر اکباتانا آن را تائید می کند. شهرهای این
دوره بیشتر جنبه اداری و سیاسی داشتند.
2-
شهرسازی در دوره هخامنشیان
بعداز
مادها، هخامنشیان حکومت را بدست می گیرند که آغاز فصل جدیدی در تاریخ ایران می
باشد که برای اولین بار دولت تاسیس می گردد. مجموع اطلاعات بدست آمده حاکی از
تحولات اجتماعی عمیقی، از جمله در معماری و شهرسازی است. سیمای شهرهای هخامنشی از
وجود جامعه ای حکایت می کند که شهر به عنوان مقر پادشاه و وابستگان آن، مظهر عظمت
و قدرت امپراطوری و مکان صدور فرمان و
ابلاغ به دیگر نقاط بوده است.
مطالعاتی
که در زمینه معماری و شهرسازی هخامنشی صورت گرفته حاکی از آن است که اگر همچون
دیگر پدیده های وارداتی رنگ و بوی ایرانی گرفته و بعضاً تغییر شکل داده اند اما
ماهیتاً جز تداوم فرهنگ و ملل همسایه آن روزگار نیستند.
خصوصیات
سبک معماری هخامنشی بقرار زیر می باشد:
1-استفاده
از سنگ بریده و منظم و پاکتراش و گاهی صیقلی و تهیه بهترین نوع مصالح از لحاظ
مرغوبیت و رنگ و دوام
2-
آماده کردن پای بست بنا با لاشه سنگ و سنگریزه و کاورس دست ساز و پی ساز و پی کوبی
و بنای ساختمان بر روی سکوی و تختگاه
3-
نهادن بار ستونها در حداکثر فاصله ممکن و تا ارتفاع بسیار چشمگیر و آرایش سر ستونها
با جزئیاتی که برای بردن بار سقف و تیر بارهای سقف و چوبی کاملاً مناسب و منطقی
باشد.
4-
پوشش با تیر و تیرچه چوبی سخت و بریده و درودگری شده
5-
برش دقیق و ظریف درگاه ها و آرایش سردرها با استفاده از زغره های مادی و پتکانهای
مصری
6-
آرایش طارمی پلکانهای کوتاه و مالرو با نقش های برجسته و کنگره های زیبا و متناسب
7-
ساختن دیوارهای جدا کننده با خشت خام و آرایش داخلی و خارجی آن با رنگ و کاشی
لعابدار
8-
پرداختن فرش کف با بهترین مصالحی که در آن روزگار یافت می شده است
9-
آرایش پیرامون تچرها، هدش ها، واپدانها با استخر و آب نما و پردیس
10-
ارتباط آشپزخانه و مستحدثات فرعی- با راه های پنهانی با بنای اصلی
تعبیه
سایبان و آفتابگیر برای ساختمانها
از
شهرهای مهم این دوره می توان به پاسارگاد و پرسپولیس (تخت جمشید) دو شهر عمده
هخامنشی اشاره کرد شهرهای این دوره بیشتر جنبه نظامی و کشاورزی داشت
3-
شهرسازی در ایران پس از حمله اسکندر
بعد
از دوره هخامنشی دوره سلوکیان شروع می شود که در این دوره شهرسازی رونق می یابد و
بر طبق نظر دیاکونوف در باب نقشه شهرسازی سلوکیان معتقد است «که اکثر نقشه ها طبق
نقشه معینی که هیسپودام نامیده می شد بنا شده بود» در نقشه مزبور شهرداری دو
خیابان اصلی شمالی جنوبی و شرقی و غربی بود که یکدیگر را قطع کرده و زوایای قائمه
تشکیل می دادند و کوچه ها و خیابانهای جنبی موازی با خیابانهای اصلی و یا عمود بر
آنها بودند و بخشها و یا بلوکهای مربعی از منازل بدین طریق ایجاد می گشت.
دوره
سلوکیان را می توان دوره تجربه بزرگ تاریخی و بنیانگذاری شهرهای خودفرمان به سبک
شهرهای یونانی و رشد شتابان شهرنشینی در ایران دانست، مصداق این ادعا را درسیاست
سلوکیان مبنی بر یافتن نقاط اتکاء با سکونت یونانیان در شهرهای ایران و تغییر
فرهنگ ایرانیان از طریق زندگی شهری می توان یافت که این امر لزوماً ایجاد شهرهای
نظامی خود را کمی دورتر از محل سکونت خود می ساختند اقوامی که در این دهات زندگی
می کردند به زمین وابسته بودند اما به تدریج تعداد قابل توجهی از قلاع نظامی به هم
پیوسته را شهر خواندند بدین ترتیب سکونتگاه های شهری این دوره را به چهار گروه می
توان تقسیم کرد:
1- شهرهای نوبنیاد
یونانی
2-
شهرهای ایرانی تغییر کرده
3-
شهر روستاهای حاصل از تغییر و ادغام چند روستا
4- پولس ها(شهرها)
حاصل از ترقی منزلت کلنی های یونانی
بر هیچکس
پوشیده نیست که بنای شهرها تا چه اندازه از لحاظ تاریخی در این دوره مهم بوده است.
عهد اسکندر و جانشینان وی بویژه دوران پیدایش سریع شهرها در خاور زمین بوده و
معمولاً شهر در محل خالی بنا نمی شده بلکه قریه و یا نقاط مسکونی را مستحکم می
کردند و حصاری به دور آن می کشیدند و در میان آن ابنیه دولتی و عمومی را می
ساختند.
بدینسان وضع
قریه از لحاظ حقوقی تغییر می کرده و به شهر یا پولیس مبدل و به نام جدیدی که بانی
آن انتخاب می کرده نامیده می شد. به هر حال شههرهای این دوره، اعم از آنهائیکه بر
اساس طرحی معین و از پیش اندیشیده، نوع زندگی ساکنین خود را تعیین می کردندو چه
شهرهایی که بافتشان تجسمی از زندگی و متاثر از روابط اجتماعی مردم بود. با آثاری
که خود به جا نهاده اند در بیان یک واقعیت مشترکند و آن اینکه حاصل طرح وسیع
اسکندر و سلوکیه در زمینه یونانی ساختن مردم بومی سرزمین پارس، فرهنگی التقاطی از
دو فرهنگ ایرانی و یونانی بود که در کنار آن هر یک از این دو فرهنگ نیز با حفظ
ویژگیهای خود به حیاتشان ادامه می دهدند و در این بیان معماری با ثبت این تغییرات
منابع مستندی در اختیار آیندگان می گذارد.
4-شهرسازی
در دوره اشکانیان
مهاجر
یونانی، در کنار شهرهای قدیمی ایران، اجتماعات تازه ای بوجود می اورند و در کنار
این اجتماع، پادشاهان اشکانی پادگان های نظامی و قلاع را جهت امنیت نواحی ایجاد می
نمودند. در این زمان موقعیت سوق الجیشی و حاصلخیزی خاک منطقه دو عامل اساسی و
تعیین کننده در انتخاب محل شهر بوده، اما با ورود ایران به جرگه تجارت آن زمان به
سبب توسعه بازرگانی شرق و غرب مفهوم شهر با تقبل وظیفه تجاری تغییر می کند و از آن
پس رشد شتابان شهرنشینی در ایران آغاز می گردد.
ایجاد شهرها در این دوره ضرورتی
تاریخی ناشی از تحولات زمان بود و به همین سبب پارتیان نیز ناگزیر به ادامه روش
سلوکیان در زمینه توسعه شهرنشینی می گردند، در شهرسازی این دوره نیز مانند معماری
آن سبک های متفاوتی وجود داشته است. در آن دسته از شهرها که بر اساس فرهنگ یونانی
بنا شده اند از نقشه شطرنجی استفاده گردیده است.
صرفه
نظر از بخش هایی که به عملکردهای عمومی، کاخها، معابر اختصاص داشت. بخش مسکونی
بسته به موقعیت زمین و پستی و بلندی آن شرایط یکسانی در اختیار مردم قرار می داد.
مسئله عبور و مرور وسائل نقلیه نیز مورد توجه بوده و در بخش های هموار این امر به
سهولت انجام می گرفت و در قسمت های مرتفع شهر نیز با ایجاد معابر پلکانی، مشکل رفت
و آمد پیاده حل می گشت. علاوه بر نقشه های هیپوگرام (شطرنجی) از نقشه های مدور
(دایره وار) نیز در شهرسازی شهر ها استفاده می شد. شهرهای تیسفون، الحضر و بخش رشد
کرده مرو چنین بودند. اندیشه نقشه دایره وار شاید از اردوگاه های آشوری کما بیش
مدور گرفته شده باشد و نیز مبانی آن از اصول شهرسازی قدیم آسیای غربی اقتباس شده
است.
بدین
ترتیب از این زمان به بعد نقش شهرهای ترتیب از این زمان به بعد نقش شهرهای ایرانی
از نظامی کشاورزی به شهر بازرگانی، کشاورزی، نظامی تغییر یافت.
5-شهرسازی
در دوره ساسانیان
بعد
از پارتیان، ساسانیان حکومت را به دست می گیرند دوره ساسانیان یکی از دوره های
پربار معماری و شهرسازی ایران به شمار می رود اهمیت این دوره تنها به جهت احیاء
سنت های معماری گذشته و تکمیل و انتقال آنها به دوره بعدی نیست بلکه شهرت ساسانیان
در زمینه شهرسازی و توسعه زندگی شهری است که دوره اخیر را از اعتبار بیشتری
برخوردار می کند. در اکثر منابع تاریخی، ساسانیان، شهرساز و عامل توسعه زندگی شهری
معرفی گردیده و ایجاد یا بازسازی شهرهای بسیار به آنها نسبت داده شده است.
ساختن
قداع و شهرهای جدید از کارهای جاری دوره ساسانیان می باشد. شهر پایه نهادهای
اجتماعی، اقتصادی فرهنگی ساسانیان می گردید که در آن تشکیلات طبقات چهارگانه جامعه
ساسانی کالبد می یابد این طبقات عبارتند از:
مذهبیون،
سپاهیان و جنگ آوران، دلیران و پزشکان ، دهقانان
و
خاندان سلطنتی در ورای کلیه طبقات فوق قرار می گیرند هر طبقه در بخشی از شهر
استقرار می یابد و هیچ فرقی از قسمتی از شهر که به آن تعلق دارد نمی تواند وارد
قسمت دیگر شود. عنصر بازار به دلیل رونق تجارت اهمیت بسیار پیدا می کند و جایگاه
خاصی را در نظام کالبد شهر بدست می اورد. دروازه های شهر بر روی کاروانهایی که
ابریشم را از آسیای میانه و عاج را در هند و پشم را از نواحی دامداری می آورند
گشوده می کردند. به طور عمده شهرسازی در دوره ساسانیان متاثر از جهان بینی و مذهب
است. شهرها معمولاً به حصار ختم می گردندکه چهار دروازه به سوی عالم را داشته که
خود یادآور جهات اربعه می باشد.
6-شهرسازی
در ادوار اسلامی:
پس
از ورود عراق به ایران و تسلط ایران بر اوضاع سیاسی کشور و به تبع سیر شهرنشینی و
شهرسازی نیز تغییراتی را پذیرا شد. از مهمترین ویژگی های شهری این دوره می توان
گونه شدن و فشرده شدن عناصر تشکیل دهنده بافت شهرها اشاره کرد که عبارتند از
1-اول
محدوده زمانی قرن اولیه اسلامی
2-محدوده
زمانی قرون میانی اسلام
3-محدوده
زمانی قرون تاخر اسلام
6-1)در
قرون اولیه اسلامی، شهرهایی که احداث می شوند. تحت تاثیر ویژگی های معماری و
شهرسازی دوره ساسانی قرار گرفته و از اصول قبلی پیروی می کردند اما به تدریج بر
تاثیر عوامل و شرایط جدید مانند دین اسلام و یا گسترش رونق بازرگانی سیاست شهرسازی
نسبت به سالهای نخست ورود اسلام به ایران تغییر کردند.
1-شهرهای
نوساز
2-شهرهای
تغییر شکل یافته
-شهرهای
نوساز را اغلب شهرهایی تشکیل می دادند که نشانه قدرت و وحدت سیاسی امپراطوری
اسلامی بودند. مانند شهر اولیه بغداد که در سال 145(ه.ق) در کنار خرابه های تیسفون
و به دستور منصور خلیفه عباسی بنا شد. ترتیب محله بندی ، نحوه معماری یا باغ سازی
این شهر که نماینده شهرهای اسلامی است به شدت رنگ و بوی ایرانی دارد.
دسته
دوم شهرهایی بودند که بر اثر گسترش قلعه های نظامی شکل می گرفتند و یا ا ایجاد
شهرهای جدیدی در کنار شهرهای قبلی مانند کوفه و شیراز که در سال 74 هجری به دست یک
سردار عرب احداث شد.
شهرهای
جدید نیز مانند مشهد در پیرامون مشهد در پیرامون شهادتگاه و یا مزار پیشوایان
مذهبی بنا شدند که به تدریج توسعه یافته و حالت شهری بزرگ را به خود گرفتند و از
شهرهای مهم این دوره می توان قم، کاشان و مراغه را نام برد.